In opdracht van de gemeente Nuth heeft RAAP Archeologisch Adviesbureau in juni en juli 2008 een inventariserend veldonderzoek, waarderende fase (proefsleuven) en een definitieve opgraving uitgevoerd in verband met de uitbreiding en heraanleg van de huidige Diepestraat in de gemeente Nuth. Vanwege het ontbreken van betredingstoestemming is een deel van het plangebied (ca. 420 m²) opgegraven in juni 2009.
In eerste instantie is de landschappelijke en archeologische context geschetst (hoofdstuk 2). Het plangebied ligt op het Plateau van Schimmert, dat het gebied tussen de Geul, Maas, Geleenbeek en de lijn Heerlen-Valkenburg omvat. Het reliëfrijke Zuid-Limburgse landschap met zijn talrijke waterlopen en vruchtbare lössbodems was erg aantrekkelijk voor de mens. Uit het lössgebied zijn dan ook verscheidene vindplaatsen bekend, zowel van jager-verzamelaars als van landbouwers.
Oudere onderzoeken hebben aangetoond dat ook in het plangebied vindplaatsen aanwezig kunnen zijn. Zo doorsnijdt het wegtracé van de Diepestraat een terrein van zeer hoge archeologische waarde, deels met beschermde status en een terrein van archeologische waarde. Het terrein van zeer hoge archeologische waarde en het beschermde archeologisch monument behoren tot een Romeins villacomplex dat in de 19e eeuw al deels werd opgegraven. In het kader van het AMRonderzoek in 2004 is op deze locatie een proefsleuvenonderzoek uitgevoerd waarbij resten zijn gevonden die behoren tot het villacomplex. Op het terrein met archeologische waarde zijn bij de aanleg van een aardgasleiding en bij een verkennend veldonderzoek ten behoeve van de Kwaliteitsverbetering Archeologische Monumentenkaart Provincie Limburg resten uit het Neolithicum, de IJzertijd en de Late Middeleeuwen aangetroffen. Tenslotte zijn uit de directe omgeving nog La Tène armbanden bekend (Late IJzertijd) en een gepolijste vuurstenen bijl uit het Neolithicum. Het doel van het onderzoek was dan ook om na te gaan welke vindplaatsen in het plangebied aanwezig kunnen zijn en of de resten behoudenswaardig zijn (hoofdstuk 3). Aangezien behoudenswaardige resten niet in situ bewaard konden blijven, dienden ze opgegraven te worden (behoud ex situ). In totaal is circa 5.973 m² opgegraven, waarbij 5 vindplaatsen zijn aangetroffen.
Vindplaats 1 is een crematiegrafveld uit de Vroege - Midden IJzertijd, dat in het zuiden van het plangebied is aangetroffen. De vindplaats bevindt zich in een lokale depressie en omvatte 4 urnen met crematieresten. Verwacht wordt dat het grafveld zich nog verder in oostelijke en wes telijke richting uitstrekt. Vindplaats 2 ligt eveneens in een depressie, in het noorden van het plangebied.
Het betreft enkele kuilen en greppels die tot een vindplaats uit de Midden - Late IJzertijd behoren.
De datering is gebaseerd op een 14C-datering die op één van de kuilen is uitgevoerd. De La Tène armbanden die ook in deze periode te dateren zijn, zijn direct ten oosten van deze vindplaats aangetroffen.
Mogelijk bevindt de kern van de vindplaats zich dan ook meer in oostelijke richting.
Vindplaats 3 lag op het hoogste punt van het Plateau, centraal in het plangebied. Het zijn sporen en structuren die tot het Romeinse villacomplex behoren. Naast kuilen en paalkuilen zijn muurfunderingen van mogelijk een bijgebouw en/of afscheidingsmuur van de villa aangetroffen, een waterput en de zuidelijke begrenzing van het villacomplex. De zuidelijke begrenzing werd gevormd door een dubbele greppel en een omheiningsmuur. Het onderzoek heeft uitgewezen dat het villa complex waarschijnlijk meerdere bouwfasen heeft gekend. De noordelijke begrenzing bleef onduidelijk. Op basis van het aangetroffen vondstmateriaal kan de villa gedateerd worden vanaf de tweede helft van de 1e eeuw tot en met de 3e eeuw. De verbrande vulling in de sporen wijst er op dat de villa waarschijnlijk is afgebrand.
Voorts is in het noorden van het plangebied nog een middeleeuwse huisplaats aangetroffen die op basis van het vondstmateriaal globaal in het midden van de 12e eeuw gedateerd kon worden (vindplaats 4). Het erf bestond uit een hoofdgebouw (Huijbers type H2), een bijgebouw en één of meerdere spiekers voor de opslag van graan of hooi. Het erf was volledig omgreppeld en had een afmeting van circa 33 x 30 m. In de directe omgeving van deze huisplaats lagen waarschijn lijk de akkers. Er zijn geen aanwijzingen dat het plangebied nog na de 12e eeuw bewoond is geweest.
Ten slotte is circa 250 m ten zuiden van vindplaats 4 een grote middeleeuwse kuil aangetroffen met vondstmateriaal uit dezelfde periode als het middeleeuws erf (vindplaats 5). Mogelijk behoort deze kuil dan ook tot de middeleeuwse huisplaats. Uit paleobotanisch onderzoek van materiaal uit deze kuil blijkt dat in deze periode rogge geteeld werd en mogelijk ook gerst en haver.
Doordat het plangebied bestaat uit een langgerekt, min of meer noord-zuid georiënteerd wegtracé, konden de oostelijke en westelijke begrenzingen van de vindplaatsen niet exact vastgesteld worden. Het is dan ook belangrijk om hiermee rekening te houden bij toekomstig archeologisch onderzoek op de aangrenzende percelen.
